آزادی کامل یا طیران آدمیت قسمت دوم

یک اتوبوس از امیرآباد شمالی تا میدان انقلاب، یک اتوبوس ازمیدان انقلاب تا میدان امام حسین، یک مینی بوس از میدان امام حسین تا سه راه تختی و یک سواری از سه راه تختی تا پادگان صفوی من را به جایی می رساندند که باید خدمت سربازیم را می کردم. بيست و یک ماه. این فرایند طاقت فرسا که از ساعت یک ربع به شش تا هفت و نیم طول می کشید آغاز برنامه ای بود که من ماهها خودم را زندانی آن حس می کردم. زندانی که مثل خوره روح من را می خورد. از ساعت هفت و نیم تا یک ربع به دو زمان کش می آمد. هر دقیقه مثل ساعتها و روزها می گذشت. مخصوصا اگر مجبور می شدم چرندیاتی را در مایکروسافت اکسل یا زرنگار تایپ کنم. من. علی سخاوتی. مهندس نرم افزار از دانشگاه صنعتی شریف. بعضی وقتها هم روی صفحه مانیتور داستانهای کوتاهی به زبان انگلیسی می خواندم که بر روی یک فلاپی دیسک با خودم همیشه همراه داشتم. بعضی وقتها با یکی دو سرباز دیگر چرت و پرت می گفتیم و خیال پردازی می کردیم یا غر می زدیم و به زمین و زمان فحش می دادیم. رکیک ترین و آبدارترین فحش هایی که تصورش را بکنید. بعضی وقتها 300 برگ کاملا سیاه پرینت می گرفتیم تا پرینتر از کار بیفتد. بعضی وقتها با گیره کاغذ مجسمه درست می کردم. تا اینجا ساعت شده بود نه و نیم.

ساعت یک ربع به دو. یک سواری تا سه راه تختی. آنجا لباسم را پشت یک درختی چیزی عوض می کردم. کفش و لباسم را با یک کیف سامسونت که در آن زمان هنوز مد بود با خودم می بردم. یک سواری دیگر تا سه راه تهران پارس. یک اتوبوس تا چهاراه ولی عصر و یک سواری تا چهارراه پارک وی من را می رساندند به محل کارم. حدودا ساعت سه عصر می رسیدم و تا یازده دوزاده شب کار می کردم. یا بهتر است بگویم سر کار می ماندم. بیشتر روزها فقط می توانستم یک وعده غذا بخورم.

حدود ساعت یازده و نیم شب که از محل کارم بیرون می آمدم با یک سواری تا میدان ونک و سواری دیگری تا جایی از اتوبان کردستان می رسیدم که بتوانم با یک پیاده روی یک ربعه به خانه برسم. حدود ساعت دوازده شب.

این روتین که برای ماههای متوالی ادامه داشت ممکن است برای شما عادی به نظر برسد ولی در آن زمان احساساتی در من ایجاد می کرد که برای خودم عجیب و غریب و برای اطرافیانم نگران کننده بود. خودم را درون زندانی احساس می کردم که با بی عدالتی هرچه تمام تر توسط نیروهای ناشناخته ای برای از بین بردن من طراحی شده بود. نیروهایی که فکر انتقام گرفتن از آنها تمام ذهن من را به خودش مشغول می کرد. آیا تا به حال خودتان را در حال به رگبار بستن آدمهای بی گناهی که در پیاده روهای شلوغ میدان انقلاب راه می روند تصور کرده اید؟ آنروزها من به چنین چیزهایی فکر می کردم.

تا اینکه بالاخره بیست و یک ماه تمام شد و من هم مثل میلیونها آدم (مذکر) دیگری که توی خیابان می بینید یک کارت پایان خدمت به کارتهای دیگرم اضافه شد. کارتی که آنرا سند آزادی خودم می پنداشتم. من بالاخره آزاد شده بودم.

کمتر چیزی هست که به اندازه آزادی توسط همه آدمها در هر زمانی و مکانی و فرهنگی دارای ارزش و احترام بوده باشد. هر کسی را ببینید یا به دنبال آزاد شدن از چیزی است. یا به آزادی که بدست آورده افتخار می کند و حول و حوش آن داستان سرایی. هرملتی چندین و چند نماد و قهرمان آزادی دارد. خیابانها و میدانها و مجسمه هایی به نام آزادی در بیشتر شهرهای دنیا پیدا می شوند. اخبار پر است از ماجرای کسانی که برای آزادی می جنگند. آدمهای بدی وجود دارند که آزادی دیگران را ازشان گرفته اند. بعضی ها برای آزادی شعر و ترانه می سرایند، کتاب می نویسند یا فیلم می سازند. بعضی ها به کسانی که آزاد هستند غبطه می خورند یا حسودی می کنند. آزادی بعضیها به دلیل منافع اجتماعی یا ملی از آنها گرفته می شود. بعضی ها پول را چون به آدم آزادی می دهد دوست دارند. مدیری خوب است که کارمندانش را آزاد می گذارد یا به آنها آزادی عمل می دهد. میلیونها نفر به دنبال بدست آوردن آزادی مهاجرت می کنند. بعضیها آزادیشان را دوست دارند. کشورها (ملتها) تاریخشان را به دو قسمت قبل و بعد از آزادی تقسیم می کنند. بعضیها همه چیزشان را فدای آزادی می کنند. و الخ.

 

غلام همت آنم که زیر چرخ کبود

ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است

ولی برای چی؟ به چه دلیل؟

چرا آدمیزاد اینقدر برای آزادی ارزش قائل شده است و می شود؟ آیا واقعا آزادی اینقدر در زندگی ما آدمها مهم است؟ آیا آزادی ارزش این همه جنگ و خون و چیزهای دیگر را دارد؟ نه جدی؟ شواهد زیادی هست که نشان می دهد آمیزاد برخلاف چیزی که می گوید، در عمل نه تنها به آزادی وقعی نمی گذارد بلکه در بسیاری از مواقع از آن گریزان هم هست.

اریک فروم در کتاب گریز از آزادی “آزادی از چیزی” (آزادی منفی) را از “آزادی به/برای چیزی” (آزادی مثبت) متمایز می کند. او معتقد است که آزادی از چیزی یعنی تلاش برای رهایی از قید و بندهایی که نیروهای خارجی مانند جامعه به ما تحمیل می کنند. تلاشی که معمولا احساسات منفی مانند پوچی یا اضطراب به همراه می آورد. از سوی دیگر آزادی به چیزی یا آزادی مثبت به خلق چیزی منجر می شود.

فروم معتقد است از آنجاییکه که فرایند “آزادی از” به خودی خود تجربه لذت بخشی نیست بسیاری از آدمها سعی می کنند به جای استفاده سازنده از آن، اثرات منفیش را با پرورش دادن افکار و رفتاری که نوعی از امنیت برای آنها فراهم می آورد، به حداقل برسانند. افکار و رفتاری مانند زورگویی، نابودگری و همرنگ جماعت شدن.

شخصیت زورگو که فروم او را هم سادیست و هم مازوخیست می داند سعی می کند با تحت کنترل درآوردن دیگران نوعی نظم به دنیای خودش بدهد. آدمهای زورگو همچنین تن به کنترل نیروی برتری در قالب یک شخص یا یک ایده انتزاعی می دهند. و با این تعریف چه کسی زورگو نیست؟ هر آدمی گه گداری دوست دارد که دیگران آنگونه که او می خواهد رفتار کنند. یا فکر بکنند. یا حرف یزنند. شما اینجوری نیستید؟ حالت دوم یعنی مازوخیسم البته شیوع بیشتری دارد. در برابر انتخابهای متعدد بیشتر آدمها دوست دارند که کسی به آنها جواب درست را بگوید و بار تصمیم گیری و مسئولیت متعاقب آنرا از روی دوش آنها بردارد. یک نمونه بارز این رفتار در تمایل به ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر و بالاتر در مؤسسات آموزشی عمومی مثل دانشگاهها دیده می شود. جایی که دامنه انتخاب و نیاز به تصمیم گیری آدمها قرار است به حداقل برسد.

شخصیت زورگو با روحیه سادیستیش سعی می کند چیزی یا کسی را تحت کنترل خودش دربیاورد. آدم نابودگر به طور مشابهی سعی می کند تا چیزی را که نمی تواند تحت کنترل خودش بگیرد نابود کند. شما با رعایت همه قوانین در حال رانندگی هستید. یک دفعه یک خری از سمت راست جلوی شما می پیچد. در این لحظه ممکن است دستخوش احساسات مختلفی بشوید. یکی از آنها اینست که کاش می توانستید با یک وانت بزرگ ماشین یارو را له کنید. اگر دو کیلومتر جلوتر ببینید که چپ کرده و ماشینش در حال سوختن است به احتمال زیاد دلتان خنک خواهد شد. اخیرا کسی به من یک چک داد که چند روز پیش برگشت خورد. یارو تلفن من را جواب نمی دهد و وقتی هم که بعد از بیست تا تماس بالاخره جواب می دهد با یک بهانه سطحی و با آرامش کامل یک وعده سرخرمن می دهد. رفتار این آدم برای من قابل کنترل نیست. ای کاش می توانستم زندگیش را نابود کنم. فقط برای پنج میلیون تومان.

 

بعضی ها هم ناخودآگاهانه افکار و عقاید عرف جامعه را می پذیرند و آنها را به عنوان عقاید شخصی خودشان تجربه می کنند. همرنگ جماعت شدن به آنها اجازه می دهد که از تفکر آزاد اجتناب کنند. فرایندی که معمولا باعث اضطراب می شود. ایده هایی در زمینه کار، تحصیل، زیبایی، هنر، مذهب، اخلاق، اقتصاد، دموکراسی، سکس، موفقیت و غیره را از جماعت می گیریم و آنها را مال خودمان می کنیم. ایده هایی در باب خور و خواب و خشم و شهوت. بدون تفکر آزاد.

اگرچه هر آدمی ممکن است برداشتی شخصی و متفاوت از آزادی داشته باشد ولی به نظر می رسد که آزادی آنقدرها هم مورد خواست و احترام آدمها نیست. سیسرون فیلسوف رومی آزادی کامل را در بردگی یک مجموعه محدود از قوانین می دانست. به عبارت دیگر پذیرش محدودیتها آزاد کننده است. مثلا همین (قانون یا فرهنگ) تک همسری را در نظر  بگیرید. صرف نظر از همه مشکلات، درد سرها و انتخابهای جذاب احتمالی در آینده، آدم ها را از فشار دائمی بیشینه کردن بازگشت سرمایه احساسیشان آزاد می کند.

 

مطالب مرتبط آینده

انتخاب آزاد یک مجموعه از قوانین و بردگی آن

داستان دو ماه خدمت سربازی من در یاسوج و ناتوانیم در ارتباطات بین فردی