درک رشد انسان سفری است که از فلسفه آغاز می‌شود و به زیست‌شناسی و روانشناسی قرن بیستم می‌رسد. قرن‌ها پیش، فیلسوفانی چون جان لاک و ژان ژاک روسو تلاش کردند مسیر شکل‌گیری شخصیت و رفتار انسان را توضیح دهند. لاک با نظریه مشهور «لوح سفید» باور داشت که انسان با ذهنی خالی به دنیا می‌آید و تجربه و محیط است که شخصیت، توانایی‌ها و اخلاق او را شکل می‌دهد. برای لاک، کودک همچون مسیری آغاز نشده است که محیط، با آموزش و تجربه، مسیرش را تعیین می‌کند.

در سوی دیگر، روسو توجه خود را به طبیعت ذاتی انسان معطوف کرد. او بر این باور بود که انسان‌ها ذاتاً نیک هستند و جامعه و قوانین اجتماعی گاهی این خلوص و سلامت طبیعی را تحریف می‌کنند. روسو تاکید می‌کرد که رشد سالم نیازمند محیطی است که آزادی و فرصت تجربه مستقیم را فراهم کند، جایی که کودک بتواند با نیازهای طبیعی و کنجکاوی خود تعامل کند. این دو دیدگاه پایه‌های فکری نسل‌های بعدی پژوهشگران را شکل داد و دریچه‌ای به سوی درک پیچیدگی رشد انسان گشود.

نسل بعدی، زیست‌شناسان و اتولوژیست‌ها، با مشاهده دقیق رفتار حیوانات در محیط طبیعی، به واقعیت پیچیده این تعامل میان طبیعت و تجربه پی بردند. کنراد لورنز و نیکو تینبرگن نشان دادند که بسیاری از رفتارها، از جمله غرایز اولیه و پیوندهای اولیه، برای انطباق با محیط تکامل یافته‌اند. لورنز کشف کرد که ایمپرینتینگ، یعنی پیوند اولیه میان حیوان و والد یا شی مشابه، در دوره‌های حساس شکل می‌گیرد و مسیر رفتارهای اجتماعی آینده را تعیین می‌کند. مشاهده او از بچه غازهایی که او را به عنوان مادر خود می‌پنداشتند، درسی مهم برای ما داشت: رشد موجود زنده تنها با محیط و تجربه مناسب معنا پیدا می‌کند.

رفتارهای غریزی حیوانات نشان می‌دهد که بسیاری از پاسخ‌ها به محرک‌های خاص ذاتی هستند و حتی اگر این پاسخ‌ها به ظاهر ساده باشند، ارزش بقا و سازگاری بسیار بالایی دارند. برای مثال، مرغ‌ها با شنیدن صدای جوجه‌هایشان به نجات آن‌ها می‌شتابند، و حتی اگر جوجه‌ها را نبینند اما صدایشان را بشنوند، رفتار محافظتی خود را نشان می‌دهند. چنین رفتارهایی تنها در گونه خاصی دیده می‌شوند و همیشه شامل مؤلفه‌های ثابت عملی هستند، مانند الگوهای جنگ، جفت‌گیری یا همراهی کردن.

ایمپرینتینگ در حیوانات به ما می‌آموزد که دوره‌های حساس، فرصت‌هایی هستند که اطلاعات حیاتی برای رشد مناسب در موجود زنده تثبیت می‌شوند. لورنز دریافت که پیوند میان غازهای جوان و والدین آن‌ها تعیین‌کننده رفتارهای اجتماعی آینده است و حتی پیوند میان جفت‌های بالغ نیز از همین الگو تبعیت می‌کند. این بینش‌ها، با وجود تمرکز بر حیوانات، به روشنی نشان می‌دهند که رشد انسان نیز به ترکیبی از ذات و تجربه وابسته است.

در این میان، جان بالبی نظریه دلبستگی را بر پایه چنین بینش‌هایی توسعه داد. او مشاهده کرد که کودکان، همانند حیوانات، برای ادامه بقا و احساس امنیت نیاز به یک شخصیت والد پایدار دارند. رفتارهایی مانند دنبال کردن والد، گریه کردن و چسبیدن به او، ابزارهای بیولوژیکی برای حفاظت از کودک و برقراری امنیت هستند. بالبی تاکید کرد که دلبستگی، فراتر از یک نیاز احساسی، نقشی حیاتی در بقا و رشد اجتماعی انسان دارد.

ماری آینزورث سپس با تحقیقات میدانی خود در اوگاندا و بالتیمور نشان داد که کیفیت پاسخ والد، مسیر دلبستگی و رفتار آینده کودک را تعیین می‌کند. او سه الگوی دلبستگی متفاوت را توصیف کرد: ایمن، ناایمن اجتنابی و ناایمن دوسوگرا. کودکان با دلبستگی ایمن، از حضور والد به عنوان پایگاه برای اکتشاف محیط استفاده می‌کنند و در غیاب والد، موقتا ناراحت می‌شوند اما با بازگشت او دوباره به کشف محیط ادامه می‌دهند. کودکان ناایمن اجتنابی ظاهراً مستقل هستند و در موقعیت‌های ناآشنا، نیاز خود به والد را سرکوب می‌کنند، در حالی که کودکان ناایمن دوسوگرا شدیداً به والد وابسته‌اند اما نسبت به بازگشت او دو دل و متناقض عمل می‌کنند.

این مسیر فکری، از فلسفه تا اتولوژی و نظریه دلبستگی، نشان می‌دهد که رشد انسان محصول پیچیده تعامل میان ذات و تجربه است؛ میان غرایز ذاتی و محیطی که فرصت کاوش و یادگیری فراهم می‌کند؛ میان نیاز به امنیت و آزادی برای تجربه. لاک و روسو نخستین کسانی بودند که ما را متوجه اهمیت محیط و ذات کردند و دانشمندان قرن بیستم نشان دادند که این تعامل چگونه در رفتارهای اولیه، شکل‌گیری دلبستگی و مسیر شخصیت تجلی می‌یابد.

در نهایت، هر کدام از ما از لحظه تولد تا بزرگسالی، در سفری مستمر از تجربه، رابطه و کشف قرار داریم؛ مسیری که از فلسفه آغاز شده، در زیست‌شناسی و روانشناسی تثبیت شده و درک آن، کلید فهم رشد انسان است. فهم این مسیر به ما یادآوری می‌کند که محیط، والدین، تجربه و فرصت اکتشاف، همگی در کنار ذات و استعدادهای ذاتی، مسیر زندگی و رشد ما را شکل می‌دهند.

مطالعه بیشتر:

رشد درک ما از رشد – قسمت اول

رشد درک ما از رشد – قسمت دوم

رشد درک ما از رشد – قسمت سوم

رشد درک ما از رشد – قسمت چهارم

رشد درک ما از رشد – قسمت پنجم

رشد درک ما از رشد – قسمت ششم

رشد درک ما از رشد – قسمت هفتم

داروین و نظریه تکامل

چالز داروین (1809-1882) در یک خانواده سرشناس انگلیسی به دنیا آمد. پدربزرگش اراسموس داروین یک پزشک معروف، شاعر و فلیسوف بود. پدرش نیز یک پزشک برجسته بود. داروین در عوض به نظر می رسید که در مسیر تعالی گام بر نمی دارد. همانطور که پدرش یکبار گفته بود: “تو به چیزی به جز تیراندازی، سگها و گرفتن موش اهمیت نمی دهی و تو برای خودت و خانواده یک آبروریزی خواهی بود.”

داروین مدتی در رشته پزشکی تحصیل کرد و بعد برای کشیش شدن به کمبریج رفت. اگرچه نمره های داروین خوب نبود ولی توانست روی بعضی از اساتیدش مخصوصا آنها که به طبیعت و حیات وحش علاقه داشتند، اثر خوبی بگذارد. یکی از آنها، جان هنسلو، داروین را به عنوان طبیعی دان در سفر اکتشافی بیگل معرفی کرد. سفری که در آن مشاهدات داروین به نظریه تکامل او منجر شد.

چیستی نظریه تکامل داروین و چگونگی شکل گیری آن در این مطلب نمی گنجد. چیزی که برای ما اهمیت دارد اینست که داروین پیشنهاد کرد که تداوم تکاملی در حوزه رفتاری نیز دیده می شود. در حوزه های منطق و احساس. او همچنین نگاه دیرینه غرب را مبنی بر اینکه منطق و احساس منحصر به گونه انسان است، به چالش کشید.

داروین تشخیص داد که انسانها تفکر منطقی را به درجه بالاتری نسبت به سایر گونه ها توسعه داده اند. ما برای بقا مجبور بودیم که به هوش و ابداعاتمان تکیه کنیم، چون گونه ما به لحاظ فیزیکی ضعیف تر و کند تر از بسیاری از گونه های دیگر است. ولی انسانها قدرت هوش را از هیچ توسعه ندادند. این ظرفیتها به تدریج در بستر تکاملی تاریخی ما، پدیدار شدند و هوش در بسیاری از جانورانی که با ما نیاکان مشترک دارند دیده می شود.

برای مثال داروین داستان خرسی را تعریف کرد که دستش به تکه نانی که روی آب شناور بود نمی رسید. خرس چاله ای در مسیر آب حفر می کند و در نتیجه نان به سمت او شناور می شود. این کار خرس قطعا به تفکر خلاق نیاز داشت. داروین نتیجه گرفت که طبیعی دانها هر چه بیشتر رفتار هر جانوری را مطالعه کنند، بیشتر به هوش او پی خواهند برد.

گونه های دیگر همچنین در ظرفیت ما برای یک زندگی پر از احساس سهیم هستند. برای مثال بسیاری از حیوانات خوشحالیشان را ابراز می کنند. این موضوع هنگامیکه بچه های حیوانات مشغول بازی هستند به خوبی مشهود است. درست مانند زمانیکه بچه های انسان بازی می کنند.

داروین به طور اخص به احساسات اخلاقی، به دغدغه برای دیگران، علاقه داشت. داروین تشخیص داد که اخلاق انسانی از اخلاق سایر حیوانها متمایز است. ما بیشتر درباره مسائل اخلاقی فکر می کنیم. ولی داروین پیشنهاد کرد که پایه های اخلاق که اساس اخلاقیات انسانی است در بسیاری از حیوانها نیز توسعه یافته است.

اعضای بسیاری از گونه ها نزدیک بودن به همراهانشان را مطلوب می دانند، به هنگام خطر به دیگران هشدار می دهند، و بعضی وقتها برای کمک به دیگران می آیند. داروین داستان دسته ای از بابونها را نقل می کند که برای رسیدن به یک تپه از دره ای عبور می کردند. زمانیکه هنوز بعضی از بابون ها توی دره بودند یک گله سگ به آنها حمله می کنند. چند تا نر بزرگ تر وقتی متوجه حمله می شوند، از تپه پایین می آیند و چنان می غرند که سگها عقب نشینی می کنند. وقتی سگها دوباره حمله می کنند همه بابون ها از منطقه خطر خارج شده اند به جز یک بابون شش ماهه که پایین مانده است و با صدای بلند تقاضای کمک می کند. او توسط سگها محاصره شده است. حالا یکی از بزرگترین نرها، یک قهرمان واقعی، دوباره از تپه پایین می آید، آهسته به طرف بابون جوان می رود و او را به منطقه امن هدایت می کند. سگها از شدت تعجب هیچ کاری نمی کنند.

تاکید داروین بر همکاری و دیگرخواهی باعث تعجب دانشمندان شده است چون او همچنین درباره تلاش برای بقا که شامل رقابت بین اعضای یک گونه است فراوان نوشته است. برای مثال هنگام بهار گوزنهای نر به مبارزه می پردازند. این مبارزه ها تضمین می کنند که قوی ترین گوزن خصوصیاتش را به نسل بعد منتقل کند نه ضیعف ترین گوزن. ولی داروین همچنین به اهمیت رفتار دیگرخواهانه در بقای گروه، اعتقاد داشت. آندسته از حیوانات (از جمله انسانها) که قادر به تشکیل گروه و حمایت از یکدیگر بودند، شانس بهتری برای بقا داشتند.

داروین اعتقاد داشت که انتخاب طبیعی نه تنها در خصوصیات فیزیکی بلکه همچنین در انواع مختلف رفتار، دیده می شود. داروین راه را برای شاخه ای از زیست شناسی که الگوهای رفتاری جانوران را از منظر تکاملی مطالعه می کند (ethology) باز کرد.

در قسمتهای بعد به ایده های بعضی از متفکرین معاصر این شاخه، در مطالعه رشد انسان، خواهیم پرداخت.

 

روسو معتقد بود که رفتار، مطابق با برنامه یا زمانبندی درونی طبیعی تکامل پیدا می کند. امروزه این فرایند را بلوغ بیولوژیکی می نامیم و در آغاز مطالعه بلوغ، آرنولد گِزل(1880-1961) بیشترین نقش را ایفا کرد.

گِزل در آلما – ویسکانسین بزرگ شد. جایی که به قول خودش “در شهر من، تپه، دره، آب و هوا برای تمایز و عمق بخشیدن به فصول وجود داشتند. هر فصلی چالشها و لذتهای خاص خودش را داشت که با حضور رودخانه [می سی سیپی] همیشه در حال تغییر و استوار، برجسته تر می شد.”

گِزل از زبان مشابهی برای توصیف زیبایی که در فرایند رشد می دید – با فصلها و توالیش – استفاده می کرد.

او با مشاهده سختگیرانه به مطالعه رشد کودکان پرداخت. برای افزودن به دانشش در زمینه فرایندهای فیزیولوژیکی در سن سی سالگی به دانشکده پزشکی رفت اگر چه در آن زمان دکترای روانشناسی داشت و با موفقیت در این رشته مشغول به کار بود.

در طی پنجاه سال خدمتش  در کلینیک رشد کودک ییل، او و همکارانش مطالعات جامعی در زمینه رشد نوزادان و کودکان انجام دادند. نُرم های رفتاری که آنها توسعه دادند چنان کامل هستند که هنوز یک مرجع اصلی اطلاعات برای رواشناسان و متخصصان کودکان محسوب می شوند.

مفهوم بلوغ

گِزل معتقد بود که رشد کودک از دو عامل عمده تاثیر می پذیرد. اول اینکه کودک محصولی از محیطش است. ولی از آن اساسی تر اینست که رشد کودک از درون توسط فعالیت ژنهایش هدایت می شود. گزل این فرایند را بلوغ (maturation) نامید.

یک ویژگی بارز بلوغ اینست که همیشه در یک توالی ثابتی اتفاق می افتد. این پدیده را می توان در رشد جنین مشاهده کرد. جاییکه برای مثال قلب همیشه اولین عضوی است که رشد و شروع به کار می کند. بلافاصله بعد از آن سلولهایی که متمایز می شوند،سیستم عصبی مرکزی، مغز و نخاع را شکل می دهند. رشد مغز و سر، قبل از سایر اعضا مانند دستها و پاها صورت می گیرد. این ترتیب که توسط نقشه ژنتیکی هدایت می شود، هرگز تغییر نمی کند.

به طریق مشابه، رشد با توالی، بعد از تولد هم ادامه می یابد. برای مثال نوزادان ابتدا بر لبها و زبانشان کنترل پیدا می کنند و سپس بر حرکات چشمانشان.

بچه ها در حین رشد، یاد می گیرند که بنشینند، بایستند، راه بروند و بدوند. این ظرفیتها هم در یک توالی خاص توسعه پیدا می کنند.

البته نرخ رشد همه بچه ها یکسان نیست. در عین حال همه آنها از یک توالی عبور  می کنند. به علاوه از نظر گزل تفاوتهای فردی در نرخ رشد تا حد زیادی توسط مکانیزم ژنتیکی کنترل می شود.

همانطور که اشاره شد اثرات بلوغ و اثرات محیط از هم تفکیک می شوند. این در رشد جنین به معنای آنست که بلوغ از جنبه های محیط داخلی مانند دمای جنین و اکسیژنی که از مادر دریافت می کند، تفکیک می شود. این فاکتورهای محیطی بدون شک حیاتی هستند و رشد جنین را حمایت می کنند ولی در عین حال هیچ نقش مستقیمی در توالی ساختارها و الگوهای اتفاقات ندارند. این، کار مکانیزم بلوغ است.

بعد از تولد، کودک به محیط متفاوتی قدم می گذارد. محیطی که تنها نیازهای فیزیکی کودک را برآورده نمی کند. بلکه یک محیط فرهنگی و اجتماعی است که تلاش می کند شیوه های رفتار مناسب را نیز به کودک بیاموزد. گزل اذعان داشت که کودک به محیط اجتماعی برای به فعل در آوردن استعدادهای بالقوه اش نیاز دارد، ولی او همچنین باور داشت که عوامل اجتماعی زمانی بهترین کارایی را دارند که با اصول بلوغ داخلی هماهنگ باشند.

گِزل مشخصا با آموزش زود هنگام چیزها به کودکان مخالف بود. زمانیکه آماده باشند، زمانیکه سیستم عصبیشان به اندازه کافی بالغ شده باشد، کودکان خواهند نشست، راه خواهند رفت و حرف خواهند زد.

زمان مناسب که فرا برسد، کودکان بر اساس نیازهای درونی شروع به یادگیری یک مهارت می کنند. قبل آن آموزش ارزش زیادی ندارد و ممکن است باعث ایجاد تنش بین کودک و پرستارانش بشود.

بر اساس نگاه گِزل، تربیت فرزند باید با درک قوانین ضمنی (خرد) بلوغ شروع شود. کودکان با یک زمابندی داخلی که محصول حداقل سه میلیون سال تکامل بیولوژیکی است قدم به این جهان می گذارند. آنها به طور مشخص درباره نیازهایشان و اینکه برای چه کاری آماده هستند یا آماده نیستند، خردمندند. بنابراین والدین نباید فرزندانشان را به زور در یک قالب آماده بریزند، بلکه باید از خود آنها برای تربیتشان، سرنخ بگیرند.

ایده روسو از یک نیروی رشد درونی در دستان گِزل به اصل هدایتگر پشت تحقیقات گسترده علمی بدل شد. گزل نشان داد که مکانیزم بلوغ چگونه در عین مخفی بودن، خودش را در توالیهای رشد ظریف و فرایندهای خود کنترلی نشان می دهد. گزل نتیجه گرفت که دلایل خوبی برای این فرض که رشد از یک برنامه درونی تبعیت می کند وجود دارد.

 

در قسمت قبل دو برداشت از رشد را بررسی کردیم. یکی نظریه پیش ریختاری که معتقد بود کودک یک نسخه مینیاتوری از آدم بزرگ است و دیگری نظریه جان لاک که کودک را یک لوح سفید یا یک ظرف خالی می دانست که توسط بزرگسالان پر می شود.

ژان ژاک روسو (1712-1778) برای اولین بار نگاه دقیقتری از رشد در کارهایش به ما ارائه داد. او با جان لاک هم عقیده بود که کودک با بزرگسال تفاوت اساسی دارد ولی این تفاوت را با نگاه مثبت تری نگاه می کرد. کودکان الواح سفید یا ظروف خالی نیستند بلکه حالتهای فکری و احساسی خاص خودشان را دارند. این از آن روست که آنها بر اساس برنامه طبیعت رشد می کنند که هدایتشان می کند تا ظرفیتها و جنبه های متفاوت را در مراحل مختلف توسعه بدهند.

روسو معتقد بود که ما باید به طبیعت این فرصت را بدهیم که رشد کودک را هدایت کند. برخلاف لاک، روسو به قدرت محیط مخصوصا محیط اجتماعی در شکل دادن به یک شخصیت سالم ایمان نداشت. روسو گمان می کرد بزرگسالانی که زیادی در جمع قرار گرفته اند، بیش از حد به نظرات دیگران وابسته هستند. آنها فراموش کرده اند که چگونه با چشمان خود ببینند و چطور با ذهن خود بیندیشند. آنها فقط آنچه را که جامعه ازشان انتظار دارد می بینند و می اندیشند. بنابراین به جای تعجیل در آموزش روشهای درست به بچه ها، ما باید به آنها اجازه بدهیم که ظرفیتهای خود را تکامل بخشند و به روشهای خاص خودشان و مطابق با طبیعت خود یاد بگیرند. به این طریق یاد می گیرند که به قضاوت خود اعتماد کنند.

عقاید روسو مخصوصا ایمانش به طبیعت در برابر تاثیرات اجتماعی و همچنین باور به وجود یک برنامه طبیعی برای رشد سالم، سنت رشد محور (developmental) در روانشناسی را پایه گذاری کرد.

مادر روسو به هنگام تولد او از دنیا رفت و در هشت سال اول زندگیش، پدر و عمه اش او را بزرگ کردند. روسو می نویسد پدرش به او می رسید ولی در عین حال هرگز از یادآوری این موضوع که او مسبب مرگ مادرش بوده دست برنداشت. عمه روسو نیز با او مهربان بود ولی به او اجازه نمی داد که با بچه های دیگر توی کوچه بازی کند و به همین دلیل او بیشتر وقتش را به مطالعه می گذراند و تا هفت سالگی همه رمانهای کتابخانه مادرش را خوانده بود.

اولین موفقیت روسو در سن 37 سالگیش بدست آمد. زمانیکه در یک مسابقه مقاله نویسی با موضوع اینکه آیا علم و هنر باعث پیشرفت اخلاقیات شده اند، شرکت کرد. روسو به این پرسش پاسخ منفی داد و جایزه مسابقه را از آن خودش کرد.

در سالهای بعد روسو چندین مقاله و کتاب نوشت که در میان مهمترین آنها می توان به قرارداد اجتماعی (The Social Contract) و امیل (Emile) اشاره کرد.

کتاب قرارداد اجتماعی با این جمله معروف آغاز می شود:

انسان آزاد به دنیا می آید و همه جا، او در غل و زنجیر است. این کتاب جامعه بهتری را به تصویر می کشد که انسانها برخلاف فطرتشان توسط نیروهای اجتماعی به اسارت در نیامده اند.

امیل کتاب اصلی روسو در زمینه رشد کودک و آموزش است. عنوان کتاب اسم داستانی پسری است که روسو تعلیم و تربیت او را بر اساس برنامه طبیعت برای رشد سالم به عهده گرفته است.

زندگی شخصی روسو در سن 33 سالگی دستخوش تغییر عمده ای شد. او عاشق یک دختر بیسواد خدمتکار به نام تریس شد و بقیه عمرش را با او گذراند. آنها صاحب پنج فرزند شدند ولی روسو همه آنها را به یتیم خانه سپرد. روسو گفت که بعدها فهمیده که کارش اشتباه بوده ولی در آن زمان برای بزرگ کردن آنها پول نداشته و حس می کرده که اگر این کار را نکند آنها هم در نهایت یک زندگی فلاکت بار مانند پدرشان خواهند داشت.

بسیاری روسو را به عنوان یک انسان، آنقدر ناکارمد می دانند که عقایدش را مخصوصا در زمینه آموزش جدی نمی گیرند. چطور مردی که فرزندان خودش را در یک یتیم خانه رها می کند می تواند به خودش اجازه بدهد برای آموزش بچه های دیگران نسخه تجویز کند؟

بعضی وقتها به کسی که خارج از مرزهای عرف اجتماعی زیسته است نیاز است تا یک نگاه رادیکال خلق کند. روسو معتقد بود که “او برخلاف میل خودش به این دنیای بزرگ انداخته شده بود، بدون اینکه آدابش را داشته باشد و ناتوان از بدست آوردن و هماهنگ شدن با آنها.”  او باور داشت که تنها پاسخ درست برای او این بود که جامعه را به شدت نقد کند و برای آن چشم انداز متفاوتی از چگونگی زندگی را جستجو نماید.

او تلاش کرد که نشان بدهد که سالم ترین شکل رشد نه از تاثیر جامعه که از طبیعت ممکن است حاصل شود. در این راه ژان ژاک روسو پدر روانشناسی رشد شد.

 

پیش ریختاری و جان لاک

جان لاک و ژان ژاک روسو پیشروانی بودند که از نگاه پیش از خودشان درباره رشد انسان به شکل بنیادینی فاصله گرفتند. جان لاک را می توان پدر محیطگرایی (environmentalism) و تئوری یادگیری دانست. دانشمندانی مانند پاولوو و اسکینر راه او راه دنبال کردند. روسو سنت رشد را در روانشناسی آغاز کرد. با پیروانی مانند گسل، مونتسوری، ورنر و پیاژه.

پیش ریختاری (Preformationism)

به نظر می رسد که بشر برای قرنها به کودکان به عنوان بزرگسالان مینیاتوری که کامل شکل گرفته اند نگاه می کرده است. کودکان نه تنها در مجسمه و نقاشی با تناسب اندام و ویژگیهای چهره آدم بزرگها به تصویر کشیده می شدند بلکه در زندگی اجتماعی نیز با آنان مثل آدمهای بزرگ رفتار می شد. در شش هفت سالگی برای شاگردی و کار به روستاهای دیگر فرستاده می شدند تا نجاری، کشاورزی، نساجی و سایر صنایع دستی را در عمل بیاموزند. کودک در خانه استادش به همراه بقیه شاگردان که اغلب از او خیلی بزرگتر بودند زندگی می کرد. کودک همان لباسی را می پوشید که بزرگسالان می پوشیدند، همان بازی آدمهای بزرگ را بازی می کرد و در همان مراسمی شرکت می کرد که بزرگسالان شرکت می کردند.

مردم به نیازها و خصوصیات ویژه کودکان بی توجه بودند. کسی به خودش زحمت مطالعه رشد یک نوزاد را نمی داد.

برای قرنها دانشمندان باور داشتند که یک انسان ریز کامل، درون اسپرم یا تخمک به هنگام لقاح کاشته می شود.

اگرچه ما چنین گذشته و طرز فکری را به راحتی، متحجرانه برچسب می زنیم ولی با کمی تامل قادر خواهیم بود تکرار همان الگو را در زندگی روزمره خود مشاهده کنیم. وقتیکه از یک بچه انتظار داریم آرام روی صندلی بنشیند یا مفاهیم پیچیده بزرگسالان را درک کند.

در جنین شناسی نظریه پیش ریختاری در قرن 18 به کمک میکروسکوپ جایش را به رشد تدریجی و تکاملی داد. ولی تفکر اجتماعی درباره پیش ریختاری، خیلی پیش از آن، در قرن شانزدهم به همراه تغییرات در مشاغل در اروپا به چالش کشیده شده بود.

در طول قرون وسطی بسیاری از مشاغل مانند کشاورزی، نجاری، کارهای خانه، آهنگری و بافندگی به مهارت نیاز داشتند ولی بزرگسالان باور داشتند که بچه های 6-7 ساله قادرند آن مهارتها را حین انجام کار کسب کنند. بعد از حدود 1500 میلادی دنیای کار دستخوش تغییر قابل توجهی شد. با اختراع ماشین چاپ، رشد بازرگانی، اقتصاد بازار و گسترش شهرها و ممالک، دنیای مشاغل شروع کرد به ظاهر حرفه ای به خود گرفتن. فرصتهای تازه ای برای تاجران، وکلا، بانکداران، روزنامه نگاران و کارمندان دولت بوجود آمد. مشاغلی که نیازمند مهارتهای خواندن، نوشتن و ریاضیات بودند. اعضای خانواده های یک طبقه متوسط نوظهور دیدند که می توانند وضعیت زندگیشان را با ارائه آموزشهای آکادمیک مورد نیاز مشاغل جدید، بهتر کنند. این تقاضای جدید برای آموزش، منجر به رشد عظیم مدارس در اروپای قرنهای 16 و 17 شد.

حالا تعداد بیشتری از والدین (مخصوصا از طبقه متوسط) دیگر تمایل نداشتند بچه هایشان را از سن شش هفت سالگی سر کار بفرستند. آنها می خواستند که بچه هایشان ابتدا به مدرسه بروند. بنابراین رشد مدارس، مزیت جدیدی را برای بچه ها به ارمغان آورد. بچه دیگر کسی نبود که برای دنیای بزرگسالی آماده است، بلکه کسی که باید از دنیای بزرگسالی دور نگه داشته شود و آموزشهای زیادی ببیند. بچه کمتر به عنوان یک بزرگسال کوچولو و بیشتر به عنوان یک بزرگسال آینده دیده شد.

جان لاک (John Locke)

1632 – 1704 م

لاک در روستای سامرست در انگلستان بدنیا آمد. پدرش که یک خرده مالک بود اولین کسی بود که باور به دموکراسی را در او پروراند.

لاک پس از تبعید به هلند در مجموعه مکاتباتی با دوستش ادوارد کلارک نصایحی به او برای تعلیم و تربیت پسرش ارائه داد که دست مایه مهمترین اثر او در زمینه آموزش شد: تاملاتی چند در باب آموزش و پرورش.

نگاه لاک به رشد

نقطه آغازین نظریه لاک رد دکترین ایده های فطری بود. بسیاری از فلاسفه قبل از لاک معتقد بودند که بعضی از ایده ها مانند حقایق ریاضی و باور به خدا فطری هستند و قبل از تجربه در ذهن وجود دارند. لاک بحث کرد که مشاهده بچه ها نشان خواهد داد که این ایده ها از ابتدا وجود ندارند و آنها یاد گرفته می شوند. لاک گفت که دقیقتر خواهد بود اگر ذهن کودک را همانند یک لوح سفید در نظر بگیریم. هر آنچه که به ذهن وارد می شود از محیط بیرون به آن می رسد.

لاک اگرچه کمی خودش را اصلاح کرد و پذیرفت که یک فرد می تواند در طول زمان با تامل در افکار و باورهای خودش یاد بگیرد ولی معتقد بود که قسمت عمده دانش یک فرد از محیط می آید. و تاثیر محیط به ویژه در سالهای ابتدایی عمر کودک بسیار قوی است. زمانیکه ذهن او خالی است و ما هر طور که به خواهیم می توانیم به آن شکل بدهیم.

محیط دقیقا چگونه اثر می گذارد؟

در ابتدا بسیاری از افکار و احساسات ما با برقراری تناظر توسعه می یابند. دو ایده به کرات همزمان اتفاق می افتند و بنابراین نمی توانیم به یکی بدون دیگری فکر کنیم. برای مثال اگر کودکی در یک اتاق خاص تجربه بدی داشته باشد، او نمی تواند بدون تجربه احساسات منفی وارد آن اتاق بشود.

همچنین بسیاری از رفتارهای ما در اثر تکرار توسعه پیدا می کنند. زمانیکه یک عمل مثل مسواک زدن را به تناوب انجام می دهیم آن کار تبدیل به یک عادت طبیعی می شود و اگر انجامش ندهیم احساس معذب بودن خواهیم داشت.

ما همچنین از راه تقلید یاد می گیریم. ما تمایل داریم کارهایی را که در دیگران می بینیم تکرار کنیم.

در پایان و از همه مهمتر ما از طریق پاداش و تنبیه یاد می گیریم. کارهایی را که تحسین و تشویق و سایر اشکال پاداش به همراه می آورند انجام می دهیم و از کارهایی که عواقب ناگوار دارند می پرهیزیم.

لاک معتقد بود که این اصول اغلب با هم در رشد شخصیت اثر دارند.

لاک هدف اصلی آموزش را کنترل بر خود (self control) می داست:

بر من واضح است که اصل هر فضیلت و تعالی در قدرت تسلیم نشدن در برابر ارضای خواسته های خلاف منطقمان نهفته است.

 

به عنوان یک روانشناس، لاک بسیار جلوتر از زمان خودش بود. اصول او در یادگیری، اصول تناظر، تکرار، تقلید و پاداش و تنبیه همه و هر کدام به شکلی از پایه های یکی از تئوریهای یادگیری مدرن به شمار می آیند.

بسیاری از معلمان  امروز همانند لاک باور دارند که آموزش اساسا یک فرایند اجتماعی شدن است. کودک یاد می گیرد که تایید بزرگسالان را بدست بیاورد و در این راه چیزهایی می آموزد که برای تبدیل شدن به یک عضو مفید و با فضیلت جامعه به آنها نیاز دارد.

هرگز برایم کافی نیست

(بیشتر…)